Khả năng Việt Nam mua F-16: 'Thoát Nga' hay con bài mặc cả thuế quan với Mỹ?

• Tác giả,Thương Lê
• Vai trò,BBC News Tiếng Việt
• một giờ trước

Thông tin về việc Việt Nam có thể mua tiêm kích F-16 của Mỹ đã được lan truyền từ vài năm trước. Mới đây, những đồn đoán lại dấy lên khi trang tin quốc phòng 19FortyFive của Mỹ đăng tải về khả năng mua bán chiến đấu cơ giữa hai cựu thù, với một số chi tiết rõ ràng hơn.
Theo bài viết xuất bản ngày 18/4 của 19FortyFive, dẫn một nguồn tin ẩn danh, Việt Nam đã chốt mua ít nhất 24 tiêm kích F-16 của Mỹ, loại vũ khí sát thương ra đời từ trải nghiệm không mấy dễ chịu của phi công Mỹ trong cuộc Chiến tranh Việt Nam.
Nếu được xác nhận, đây sẽ là thỏa thuận vũ khí lớn nhất từ trước đến nay giữa Hà Nội và Washington, trong bối cảnh Việt Nam đang tìm cách hiện đại hóa, đa dạng hóa nguồn cung vũ khí khi nhà cung cấp lâu năm là Nga đang tập trung cho cuộc chiến ở Ukraine.
Tin tức này làm dấy lên mối quan tâm trong giới phân tích quân sự quốc tế cũng như những người quan tâm tại Việt Nam, khi Tổng thống Donald Trump, một người rất thích "giao dịch", có ý định áp mức thuế đối ứng 46% đối với Việt Nam do mất cân bằng thương mại.
Liệu một thỏa thuận F-16 giữa hai cựu thù có khả thi? Liệu đây có phải là động thái nâng cấp năng lực không quân của Việt Nam hay là con bài mặc cả thuế quan với Mỹ?

BBC News Tiếng Việt đã trao đổi với các chuyên gia quốc phòng quen thuộc với vấn đề để giải đáp những câu hỏi trên.

Thương vụ này có khả thi?​

F-16 Fighting Falcon là chiến đấu cơ hạng nhẹ đa năng thế hệ thứ tư do tập đoàn Lockheed Martin sản xuất. Đây là loại máy bay quân sự cánh cố định phổ biến nhất trên thế giới kể từ năm 2015.
Theo số liệu trên trang web của nhà sản xuất Lockheed Martin vào tháng 5/2025, hiện có khoảng 3.100 chiếc F-16 đang được sử dụng trong lực lượng không quân của 29 quốc gia trên khắp toàn cầu.
Nếu thỏa thuận này thành hiện thực, quân đội Việt Nam sẽ trở thành lực lượng thứ năm ở khu vực châu Á – Thái Bình Dương mua chiến đấu cơ này.
Ông Raymond Powell, Tùy viên Không quân Mỹ tại Việt Nam từ năm 2013-2016, nói với BBC News Tiếng Việt rằng ông hoài nghi các thông tin từ nguồn tin ẩn danh về vấn đề này.
"Tôi biết việc bán vũ khí cho Việt Nam từ phía Mỹ là khó khăn đến mức nào. Có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng, bao gồm cách thức giao dịch, giá cả và sức ép chính trị."
"Họ [Việt Nam] có xu hướng thích các giao dịch đơn giản hơn so với những gì chúng tôi thực hiện thông qua Chương trình bán hàng quân sự cho nước ngoài (FMS). Họ cũng thấy thiết bị của Mỹ thường đắt trong cách thức bán hàng vì chúng tôi bán kèm theo các dịch vụ hậu cần. Trong khi mức giá của chúng tôi cao, thì bạn có thể có một giao dịch đơn giản và rẻ hơn nếu mua từ một quốc gia khác. Và tất nhiên có sức ép chính trị từ Trung Quốc lên Việt Nam về mua bán vũ khí sát thương," ông giải thích.
"Đó là lý do vì sao khi tôi làm tùy viên Không quân Hoa Kỳ ở Việt Nam từ 2013-2016, chúng tôi hầu như chỉ tập trung vào việc sắp xếp các giao dịch bán máy bay huấn luyện T-6C, loại khí tài đầu tiên mà Mỹ bán cho Không quân Việt Nam," ông Powell, người hiện là Giám đốc Dự án SeaLight thuộc Trung tâm Gordian Knot về sáng kiến an ninh quốc gia thuộc Đại học Stanford, cho biết.

Trong khi đó, Giáo sư danh dự Carl Thayer từ Đại học News South Wales, Úc cho rằng "thương vụ này có thể xảy ra, nhưng sự im lặng hiện tại thật đáng chú ý".
Cho đến nay, ngoài nguồn tin ẩn danh trong bài viết của 19FortyFive, được các trang The Diplomat, South China Morning Post, Radio Free Asia dẫn lại kèm phân tích, chưa xuất hiện nguồn tin nào khác.
"Tôi đã thấy khi Việt Nam làm việc với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, họ ký kết tăng cường hợp tác quốc phòng mà không đưa ra bất kỳ chi tiết nào. Và giờ đây, khi Tổng Bí thư Tô Lâm vừa có chuyến sang Nga, ông ấy có thể đã có những cuộc thảo luận kín với Moscow. Nhưng cũng trong chuyến thăm của Tổng thống Putin tới Việt Nam vào tháng 6/2024, đã không có thông báo công khai nào được đưa ra vì vấn đề quá nhạy cảm."
Theo ông Thayer, vấn đề cốt lõi là đội máy bay Su-22 của Việt Nam đã lỗi thời, thường gặp tai nạn và không còn đủ điều kiện bay, "thậm chí không xin được chứng nhận bay".
Đội máy bay chiến đấu của Không quân Việt Nam hiện tại gồm các tiêm kích bom Su-22 được Liên Xô chuyển giao từ những năm 1980, cùng với các tiêm kích Su-27 và các biến thể Su-30.
Với tuổi đời gần 40 năm, khoảng 30 chiếc Su-22 của Việt Nam đã đến cuối vòng đời hoạt động. Trong những năm qua, một số chiếc đã bị rơi, có thể kể đến hai chiếc Su-22 rơi gần đảo Phú Quý năm 2015 khiến hai phi công thiệt mạng.
Tháng 1/2023, một chiếc Su-22 đã rơi trong lúc tập luyện khiến một phi công tử nạn tại Yên Bái. Gần đây nhất là vụ Su-22 rơi ở Quảng Nam vào tháng 1/2024, phi công nhảy dù an toàn.
"Việt Nam hiện tại thực sự không còn năng lực không quân đủ mạnh để bảo vệ chủ quyền, hoặc để răn đe. Đây là một nhu cầu cấp thiết," Giáo sư Thayer nhấn mạnh.
Một yếu tố khác cần xét đến là mối quan hệ giữa Việt Nam và nhà cung cấp vũ khí lâu năm là Nga, theo Tiến sĩ Ian Storey, học giả của Viện ISEAS, Singapore.
"Quân đội Mỹ có thể không mấy mặn mà với việc Việt Nam mua F-16 do mối quan hệ chặt chẽ giữa quân đội Nga và Việt Nam. Washington sẽ không muốn Moscow tiếp cận những chiếc F-16 của họ, ngay cả khi chúng là phiên bản cũ," ông nói với BBC.
Tuy vậy, ông Storey, tác giả sách Putin's Russia and Southeast Asia: The Kremlin's Pivot to Asia and the Impact of the Russia-Ukraine War (Nước Nga của Putin và Đông Nam Á: Sự chuyển hướng của Điện Kremlin sang châu Á và tác động của cuộc chiến Nga-Ukraine, tháng 5/2025), nói dù khả năng Hà Nội mua 24 chiếc F-16 là không cao nhưng "có thể có bất ngờ!"

Nguồn hình ảnh,THANH HO
Chụp lại hình ảnh,Tiêm kích bom Su-22 của Không quân Việt Nam đã lỗi thời, kém an toàn

​

'Mất cả thập niên'​

Giữa lúc thương vụ F-16 chưa được xác nhận, Việt Nam đã nhận được lô máy bay huấn luyện T-6C Texan II đầu tiên vào tháng 12/2024.
Theo cựu Tùy viên Raymond Powell, phải mất một thập niên để dự án đầu tiên mà Washington bán vũ khí cho Không quân Việt Nam thực sự thành công.
"Việt Nam thể hiện sự quan tâm đến rất nhiều thứ và họ hầu như luôn sẵn sàng trao đổi với bất kì ai muốn nói chuyện với họ.
"Và mỗi khi làm việc với bộ máy quan liêu của Việt Nam, bạn sẽ phải trải qua rất, rất, rất nhiều giai đoạn để cố gắng đạt được sự đồng thuận. Họ sẽ luôn sẵn sàng mời bạn quay lại và tiếp tục thảo luận thêm về những gì bạn muốn thực hiện."
"Nhưng điều quan trọng là phải có được sự đồng ý của Quân ủy Trung ương và Bộ Chính trị. Đây không chỉ đơn thuần là chuyện bên nào mang lại thỏa thuận tốt nhất. Có rất nhiều yếu tố chính trị và yếu tố khác liên quan khiến cho việc thực hiện một thỏa thuận như vậy trở nên rất khó khăn," ông giải thích.
Nói về thương vụ T-6C Texan II, ông Powell cho biết cá nhân ông đã tham gia vào những bước đầu tiên, là đưa các chuyên gia và lãnh đạo từ Mỹ đến Việt Nam để thảo luận về lý do tại sao Không quân Việt Nam nên nâng cấp lên T-6C, từ máy bay huấn luyện Yak-52 do Romania sản xuất hiện có.
"Với tư cách là tùy viên không quân tại Việt Nam, tôi biết rằng tất cả các cuộc thảo luận đều rất hình thức và quan liêu.
"Và để hoàn thành bất cứ điều gì, bạn phải trình bày trước, rồi chờ đợi nhiều tuần để có phản hồi, rồi sau khi phản hồi thì mọi thứ sẽ khác so với kỳ vọng ban đầu. Mọi việc đề mất rất nhiều thời gian," ông nói.
"Điều chúng tôi muốn làm là bắt đầu xây dựng các cuộc thảo luận giữa các phi công, để những người làm việc trực tiếp có thể thảo luận về những vấn đề thực tế trong việc hợp tác.
"Và để làm được điều đó, bạn cần có một nền tảng để xây dựng mối quan hệ. Nếu không, bạn sẽ mãi bị mắc kẹt trong các cuộc họp và quy trình quan liêu. Vì vậy, chúng tôi bắt đầu đưa nhiều người sang và giải thích," ông kể lại.
"Tôi nhớ năm 2014, chúng tôi đã mời Tư lệnh Không quân Mỹ ở Thái Bình Dương – Đại tướng Hawk Carlisle – đến thăm trường huấn luyện phi công khi đó đặt tại Nha Trang. Đó là một chuyến thăm rất thành công."
"Sau đó chúng tôi bắt đầu giới thiệu ý tưởng này trong nội bộ chính phủ Việt Nam và Mỹ, và chúng tôi đã đưa một đề xuất vào kế hoạch ngân sách của Mỹ để nói rằng chúng ta nên hỗ trợ Việt Nam mua loại máy bay này. Cuối cùng đề xuất đó đã được chấp thuận."
"Nhưng một lần nữa, quá trình đó mất rất nhiều bước vì không chỉ cần đạt được thỏa thuận mua mà còn cần sự đồng ý để đưa vào tất cả các hoạt động hậu cần.
"Và cuối cùng, bạn phải để Việt Nam quyết định những thứ này – điều này cũng mất khá nhiều thời gian," ông Raymond giải thích.

Nguồn hình ảnh,Bộ Ngoại giao Việt Nam
Chụp lại hình ảnh,Mỹ đã bàn giao năm máy bay huấn luyện T-6C Texan II cho Việt Nam vào cuối năm 2024
Theo chuyên gia này, nếu thương vụ F-16 xảy ra sớm thì đó là vì Bộ Chính trị coi đây là một lợi ích chiến lược quốc gia và quyết định ở cấp cao nhất phải được đưa ra.
"Tôi vẫn giữ sự hoài nghi rằng quyết định đó sẽ được thực hiện. Điều đó không có nghĩa là nó sẽ không xảy ra – mà chỉ có nghĩa là nó đòi hỏi một quyết định ở cấp rất cao.
"Và rồi, tất nhiên, công việc khó khăn mới thực sự bắt đầu: làm sao để triển khai chúng, triển khai ở đâu, huấn luyện phi công như thế nào, bảo trì ra sao, đội ngũ kỹ thuật viên cần được đào tạo như thế nào... Tất cả những điều đó sẽ mất nhiều năm," ông nói.
Nghiên cứu sinh tiến sĩ Nguyễn Thế Phương từ Đại học New South Wales của Úc nhận định rằng khả năng Việt Nam mua được F-16 trong thời gian ngắn hạn như 2027-2028 là rất thấp.
"Từ trước đến nay trong kho vũ khí của Việt Nam chủ yếu là hệ Nga-Xô, nếu tích hợp với một hệ vũ khí của Mỹ như F-16 thì sẽ đòi hỏi đầu tư nguồn lực cả về con người, cơ sở vật chất lẫn tiềm lực tài chính rất lớn," ông Phương nói.
"Ngoài ra, nếu xét đến cuộc đụng độ trên không gần đây ở Kashmir giữa Pakistan với Ấn Độ, có thể cho thấy rằng việc dựa vào một nguồn cung vũ khí đặt dưới một số điều kiện nhất định sẽ tạo ra rủi ro rất lớn về mặt chiến lược và chiến thuật," ông nêu ví dụ.

Quy trình với vũ khí sát thương​

Không quân Pakistan tiếp nhận những chiếc F-16 đầu tiên từ Mỹ vào tháng 1/1983 và hiện có 75 chiếc.
Dòng tiêm kích này đi kèm những rằng buộc nghiêm ngặt từ Washington, trong đó có giới hạn về căn cứ đóng quân và mục đích sử dụng, đặc biệt là Pakistan không được dùng F-16 và vũ khí do Mỹ sản xuất để tấn công lực lượng Ấn Độ.
Do đó, trong cuộc đụng độ trên không, Pakistan hầu như chỉ triển khai các máy bay chiến đấu J-10C mua của Trung Quốc.
"Ví dụ của Pakistan cho thấy rằng trong tương lai có khả năng Việt Nam muốn sử dụng F-16 trong một hoàn cảnh nào đó đối với Trung Quốc hoặc các lực lượng đối địch mà Mỹ thêm điều kiện sử dụng, thì điều này tác động một cách tiêu cực tới tính tự chủ chiến lược trong chính sách quốc phòng cũng như tư duy quân sự của Việt Nam," ông Thế Phương nhận định.
"Đây là điểm mà đối với Việt Nam, đặc biệt là đối với tư duy quốc phòng của Việt Nam, là khó chấp nhận. Khi mua vũ khí của bất kỳ quốc gia nào thì người mua, người sở hữu vũ khí cuối cùng đó phải có toàn quyền sử dụng trong bất kỳ trường hợp nào," ông kết luận.
Giáo sư Thayer đồng tình rằng Việt Nam không thể chỉ đơn giản mua máy bay là xong – đi kèm theo đó là rất nhiều điều kiện từ phía Mỹ.
"Chẳng hạn, Úc có các xe tăng của Mỹ mà chúng tôi muốn cung cấp cho Ukraine, nhưng phải chờ Quốc hội Mỹ phê duyệt. Hơn một năm đã trôi qua, các xe tăng đó vẫn nằm ở Anh, không thể sử dụng trên chiến trường," ông nêu ví dụ.
Ngay cả từ phía Mỹ, quy trình FMS cũng rất phức tạp, vì như các chuyên gia đã nêu, nó phải trải qua một quy trình do Quốc hội giám sát.
Mọi thứ còn trở nên phức tạp hơn nữa khi đó là việc bán vũ khí sát thương như F-16.
Đã gần 10 năm từ khi Mỹ dỡ bỏ (có điều kiện) lệnh cấm vận vũ khí sát thương đối với Việt Nam, nhưng gần như Washington chưa có một hợp đồng bán vũ khí sát thương nào với Hà Nội.
"Quy trình của chúng tôi thường bị kẹt lại ở nhiều khâu trong nội bộ chính quyền Hoa Kỳ – nơi mà mỗi bên liên quan đều có quyền tham gia ý kiến, trong khi các quốc gia khác có thể tiếp cận theo hướng giao dịch đơn giản hơn nhiều là: 'họ muốn mua, chúng ta muốn bán, ai cũng có lợi' – và họ cứ thế mà bán," ông Raymond Powell cho biết.
"Trong khi đó, chúng tôi lại suy nghĩ: điều này sẽ ảnh hưởng thế nào đến cán cân quyền lực? Liệu đây có phải là một chính phủ mà chúng tôi nên cung cấp vũ khí không? Chúng tôi phải trải qua nhiều bước bổ sung mà các chính phủ khác không cần làm.
"Và thường thì, chính phủ bên mua không muốn phải chờ đợi. Họ không muốn mất nhiều thời gian. Họ chỉ muốn có thứ gì đó ngay lập tức và một quy trình đơn giản – mà 'đơn giản' thì chắc chắn không phải là từ mà người ta dùng để mô tả việc Mỹ bán hàng quân sự cho nước ngoài," cựu tùy viên không quân này cho hay.

Chiến lược mua sắm quân sự hay con bài mặc cả thuế quan?​

Trao đổi với BBC, một số chuyên gia cho rằng một thương vụ mua vũ khí, khí tài không quân là một trong những chiến thuật đàm phán của Hà Nội để buộc chính quyền Trump hạ thuế quan đối với Việt Nam.
Ngoài thỏa thuận T-6C, hồi tháng 7/2024, cũng có thông tin về việc Mỹ đang thảo luận với Việt Nam về việc bán máy bay vận tải quân sự Lockheed Martin C-130 Hercules, dù cho đến nay vẫn chưa có thông tin chính thức.
Tiến sĩ Ian Storey cho rằng khả năng Việt Nam chốt mua C-130 cao hơn F-16 để đàm phán thuế quan vì đây là lựa chọn ít nhạy cảm hơn về mặt chính trị với Trung Quốc, rẻ hơn F-16 và dễ tích hợp với kho vũ khí hiện có của Không quân Việt Nam.
Trong khi đó, Tiến sĩ Benjamin J. Sacks, trung tâm nghiên cứu RAND Corporation (Mỹ), cho rằng những cuộc đàm phán về thương vụ F-16 đã diễn ra từ trước nhiệm kì thứ hai của ông Trump, và phù hợp với cuộc tranh luận hiện nay xoay quanh việc chính quyền Trump áp đặt thuế quan lên hầu hết các quốc gia trên thế giới.
"Điều này tạo cơ hội cho Hà Nội, theo một cách nào đó, điều chỉnh lại tình trạng mất cân bằng thương mại – điều mà chính quyền Mỹ hiện tại rất quan tâm," nhà nghiên cứu này nhận định.
Theo ông Sacks, Việt Nam có thể thông qua việc mua các tiêm kích F-16, với con số có thể lên đến 24 chiếc, góp phần làm giảm tình trạng mất cân bằng thương mại với Mỹ, và sau đó hy vọng sẽ tránh được các đòn thuế quan từ Tổng thống Trump.

Nguồn hình ảnh,Getty Images
Chụp lại hình ảnh,Tổng thống Mỹ có ý định áp mức thuế đối ứng 46% đối với hàng hóa từ Việt Nam
Các chuyên gia khác bổ sung thêm rằng thuế quan của Mỹ chỉ là một trong những động lực để Việt Nam đa dạng hóa nguồn cung vũ khí, tránh lệ thuộc vào Nga.
"Thực ra Việt Nam cũng không muốn dựa vào một quốc gia duy nhất. Họ đã muốn đa dạng hóa nguồn cung vũ khí từ khá lâu rồi," cựu Tùy viên Powell nhận định.
"Cách đây 5 năm, quân đội Việt Nam từng đặt mục tiêu thực hiện chương trình hiện đại hóa sâu rộng nhất từ trước đến nay. Khi đó, dường như toàn bộ kế hoạch là dựa vào Nga. Nhưng khi Nga xâm lược Ukraine, toàn bộ nền tảng của kế hoạch đó bị sụp đổ," Giáo sư Thayer cho biết.
"Nếu thương vụ này [F-16] có thật, Nga sẽ mất một thương vụ vũ khí, nhưng tôi nghĩ họ đã chuẩn bị tinh thần từ trước – vì hồi năm 2023, một hợp đồng vũ khí trị giá 8 tỷ USD giữa Việt Nam và Nga đã bị báo chí phanh phui, khi họ tìm cách chuyển tiền thông qua Vietsovpetro để chi trả cho thương vụ này.
"Nhưng thứ nhất, Nga không thể giao hàng. Thứ hai, họ không thể cung cấp máy bay chiến đấu thế hệ thứ năm mà Việt Nam cần hoặc mong muốn và họ cũng không thể bảo dưỡng chúng," ông Thayer nhận định.
Bên cạnh đó, Tiến sĩ Benjamin J. Sacks nói rằng thương vụ T-6C và thông tin về thương vụ C-130 cho thấy tiềm năng đầu tư dài hạn từ phía Mỹ trong hợp tác quốc quốc phòng với Việt Nam.
"Việc bán cho Việt Nam những chiếc máy bay lâu đời nhưng đáng tin cậy là một tín hiệu mạnh mẽ cho thấy Việt Nam mong đợi, và có lẽ là Washington cũng mong đợi, rằng đây chỉ là khởi đầu của một mối quan hệ thương mại quốc phòng dài hạn hơn, trong đó Hà Nội sẽ cần những máy bay như T-6C để huấn luyện không quân của họ với những thiết bị của Mỹ và các đồng minh và đối tác."
"Đây là những sự huấn luyện mà Hà Nội không thể nhận được trên các máy bay tương đương của Trung Quốc hoặc Nga," chuyên gia này nói.
Đồ họa do đội ngũ East Asia Visual Journalism của BBC thực hiện.
Trong bài viết tiếp theo, BBC News Tiếng Việt sẽ phân tích khả năng tương thích của chiến đấu F-16 với không quân Việt Nam, cũng như liệu một thỏa thuận 24 chiếc liệu có phù hợp với ngân sách quốc phòng của Hà Nội.