Cuộc tranh cãi trong Phòng Bầu dục
Với nhiều người, mối quan hệ gắn bó giữa Mỹ và Israel dường như là một phần vĩnh viễn và không thể thay đổi trong cấu trúc địa chính trị toàn cầu. Nhưng điều đó không phải lúc nào cũng được đảm bảo. Ban đầu, mối quan hệ này chủ yếu xoay quanh quyết định của một người.
Đầu năm 1948, Tổng thống Mỹ Harry S. Truman phải lựa chọn cách tiếp cận của mình đối với Palestine.
Lúc ấy, khu vực này đang chìm trong bạo lực giáo phái giữa người Do Thái và người Ả Rập Palestine, sau ba thập kỷ là thuộc địa của Anh – quốc gia khi đó đã tuyên bố rút khỏi vùng đất này.
Ông Truman cảm thấy lay động sâu sắc trước hoàn cảnh của những người Do Thái sống sót sau thảm họa diệt chủng Holocaust mà đang mắc kẹt trong các trại tị nạn ở châu Âu.
Tại New York, một thiếu nữ trẻ tên Francine Klagsbrun – sau này trở thành một học giả và nhà viết tiểu sử của Thủ tướng Israel Golda Meir – khi đó đã chứng kiến cảnh cha mẹ mình cầu nguyện mong có được một quê hương của người Do Thái.
Nguồn hình ảnh,Getty Images
Chụp lại hình ảnh,Tổng thống Donald Trump từng tuyên bố rằng Mỹ sẽ kiểm soát Dải Gaza
"Tôi lớn lên trong một gia đình 'đặc' Do Thái và cũng rất 'đặc' chủ nghĩa phục quốc Do Thái (Zionist)," bà kể.
"Anh trai và tôi đi khắp nơi để quyên góp tiền, cố gắng khiến nước Anh mở cửa. Anh tôi lên tàu điện ngầm, khi các cửa mở ra, anh hét lớn: 'Mở ra, mở ra, mở cửa tới Palestine!'"
Nội bộ chính quyền Truman khi ấy có sự chia rẽ sâu sắc về việc có nên ủng hộ thành lập một nhà nước Do Thái hay không.
Cơ quan Tình báo Trung ương (CIA) và Bộ Ngoại giao phản đối việc công nhận một nhà nước Do Thái, lo ngại rằng điều đó có thể châm ngòi một cuộc xung đột đẫm máu với các nước Ả Rập mà có thể cuốn Mỹ vào theo và dẫn tới nguy cơ leo thang trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh với Liên Xô.
Hai ngày trước khi Anh chính thức rút khỏi Palestine, một cuộc tranh cãi dữ dội đã diễn ra ngay trong Phòng Bầu dục. Cố vấn nội chính của Tổng thống Truman, ông Clark Clifford, lập luận ủng hộ việc công nhận một nhà nước Do Thái.
Bên kia chiến tuyến là Ngoại trưởng George Marshall – một vị tướng Thế chiến II mà ông Truman từng gọi là "người Mỹ vĩ đại nhất còn sống".
Người mà ông Truman kính trọng bậc nhất ấy đã phản đối quyết liệt việc Mỹ lập tức công nhận một nhà nước Do Thái, vì lo ngại nguy cơ chiến tranh trong khu vực – thậm chí ông còn nói thẳng với ông Truman rằng ông sẽ không bỏ phiếu cho tổng thống trong kỳ bầu cử sắp tới nếu quyết định ấy được thông qua.
Nguồn hình ảnh,Getty Images
Chụp lại hình ảnh,Ông David Ben-Gurion, thủ tướng đầu tiên của Israel, đọc tuyên ngôn thành lập nhà nước Israel vào năm 1948
Nhưng bất chấp thời khắc đầy căng thẳng, ông Truman đã lập tức công nhận Nhà nước Israel khi hai ngày sau, ông David Ben-Gurion, thủ tướng đầu tiên của Israel, tuyên bố thành lập nhà nước.
Nhà sử học Rashid Khalidi, một người Palestine sinh ra ở New York có gia đình từng bị Anh trục xuất khỏi Jerusalem vào thập niên 30, cho rằng Mỹ và Israel gắn bó với nhau một phần nhờ các mối liên hệ văn hóa chung.
Từ sau năm 1948, ông nói, người Palestine rơi vào thế vô cùng bất lợi về mặt ngoại giao tại Mỹ, khi yêu sách về quyền tự quyết dân tộc của họ bị gạt sang một bên trong một cuộc cạnh tranh không cân sức.
"Ở một phía, phong trào Do Thái chủ nghĩa được dẫn dắt bởi những người có nguồn gốc châu Âu và Mỹ... Còn người Ả Rập thì không có điều gì tương đồng," ông nói.
"[Người Ả Rập] không quen thuộc với xã hội, văn hóa, hay giới lãnh đạo chính trị của các quốc gia quyết định số phận của Palestine. Làm sao bạn có thể thuyết phục dư luận Mỹ khi mà bạn không hề hiểu về nước Mỹ?" – ông Khalidi nhận định.
Văn hóa đại chúng cũng đóng vai trò không nhỏ – đặc biệt là cuốn tiểu thuyết xuất bản năm 1958
Exodus của nhà văn Leon Uris và bộ phim bom tấn cùng tên sau đó.
Tác phẩm này đã kể lại câu chuyện thành lập Nhà nước Israel đến đông đảo khán giả đại chúng vào thập niên 60. Bản phim dựng lại hình ảnh những người khai phá vùng đất mới theo một cách rất Mỹ hóa.
Nguồn hình ảnh,Getty Images
Chụp lại hình ảnh,Ông Ehud Olmert từng nói cuộc chiến năm 1967 là bước ngoặt, củng cố sự ủng hộ sâu sắc của Mỹ về mặt quân sự và chính trị đối với Israel
Ông Ehud Olmert, khi đó là một nhà hoạt động chính trị và sau này trở thành Thủ tướng Israel, cho rằng cuộc chiến năm 1967 chính là bước ngoặt khiến sự ủng hộ của Mỹ đối với Israel biến thành một liên minh sâu sắc như ngày nay.
Đó là cuộc chiến mà Israel, sau nhiều tuần lo sợ bị các nước láng giềng xâm lược, đã đánh bại các nước Ả Rập chỉ trong sáu ngày, và đã mở rộng gấp ba lần diện tích lãnh thổ, đồng thời bắt đầu cuộc chiếm đóng quân sự đối với con số hơn một triệu người Palestine không quốc tịch ở Bờ Tây và Dải Gaza vào thời điểm đó.
"Lần đầu tiên, Mỹ nhận thức được vai trò và tầm quan trọng của Israel như một cường quốc quân sự và chính trị lớn ở Trung Đông. Kể từ đó, mối quan hệ căn bản giữa hai quốc gia của chúng tôi đã thay đổi," ông nói.
Mối quan hệ không thể bỏ
Qua nhiều năm, Israel đã trở thành quốc gia nhận viện trợ quân sự nước ngoài lớn nhất từ Mỹ.
Sự ủng hộ ngoại giao mạnh mẽ từ Mỹ, đặc biệt tại Liên Hợp Quốc, là yếu tố then chốt của liên minh này; trong khi đó, các đời tổng thống Mỹ kế tiếp cũng cố gắng làm trung gian hòa giải giữa Israel và các nước Ả Rập láng giềng.
Tuy nhiên, trong những năm gần đây, mối quan hệ này không còn đơn giản như trước.
Khi tôi phỏng vấn Jake Sullivan, tôi đã nêu ra vấn đề về cộng đồng người Mỹ gốc Ả Rập ở bang Michigan – những người đã tẩy chay Tổng thống Biden và người kế nhiệm được đề cử là bà Kamala Harris vì mức độ ủng hộ họ dành cho Israel trong cuộc xung đột tại Gaza, và thay vào đó bỏ phiếu cho ông Trump. Ông Sullivan bác bỏ ý kiến cho rằng ông Biden mất bang này vì lý do đó.
Tuy vậy, sự ủng hộ dành cho Israel đó vẫn dẫn đến làn sóng phản đối rõ rệt trong một bộ phận công chúng Mỹ.
Một cuộc khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Pew vào tháng 3/2025 cho thấy 53% người Mỹ có cái nhìn không thiện cảm về Israel – tăng 11 điểm phần trăm so với cuộc khảo sát gần nhất năm 2022.
Mối quan hệ đặc biệt đang rạn nứt?
Hiện tại, những chuyển biến trong dư luận chưa dẫn đến sự thay đổi lớn trong chính sách đối ngoại của Mỹ.
Dù một số cử tri Mỹ bình thường đang quay lưng với Israel, nhưng tại Quốc hội, các chính trị gia thuộc cả hai đảng chủ yếu vẫn ủng hộ mối liên minh chặt chẽ với Israel.
Một số người cho rằng nếu xu hướng thay đổi quan điểm của công chúng kéo dài, sự hỗ trợ thực tế dành cho Israel có thể suy giảm – quan hệ ngoại giao lỏng lẻo hơn và viện trợ quân sự giảm đi.
Vấn đề này đặc biệt khiến một bộ phận người Israel lo ngại.
Vài tháng trước ngày 7/10/2023, cựu tướng lĩnh và cựu lãnh đạo Cục Tình báo Quân đội Israel, ông Tamir Hayman, đã cảnh báo về những vết rạn đang hình thành trong quan hệ giữa Israel và Mỹ, một phần do thứ mà ông Hayman mô tả là sự xa rời chậm rãi của cộng đồng người Do Thái Mỹ với chủ nghĩa phục quốc Do Thái (Zionism).
Sự chuyển dịch chính trị của Israel nghiêng về cánh hữu tôn giáo–dân tộc là một phần quan trọng.
Từ đầu năm 2023, Israel chứng kiến làn sóng biểu tình chưa từng có trong cộng đồng người Do Thái tại nước này phản đối cải cách tư pháp của Thủ tướng Benjamin Netanyahu. Nhiều người cho rằng ông đang đẩy đất nước về phía thần quyền – một cáo buộc ông luôn bác bỏ.
Một bộ phận người Mỹ từng có mối liên hệ sâu sắc với Israel đang theo dõi tình hình với bận tâm ngày càng lớn.
Vào tháng Ba vừa rồi, Viện Nghiên cứu An ninh Quốc gia – cơ quan tư vấn hàng đầu ở Tel Aviv do ông Hayman đứng đầu – đã công bố một báo cáo cho rằng quan điểm của dư luận Mỹ đối với Israel đã bước vào "vùng nguy hiểm".
"Nguy cơ suy giảm sự ủng hộ từ Mỹ, đặc biệt khi nó phản ánh những xu hướng lâu dài và ăn sâu, là điều không thể xem nhẹ," tác giả báo cáo, ông Theodore Sasson, viết.
"Israel cần sự hỗ trợ từ siêu cường thế giới trong tương lai trước mắt."
Sự ủng hộ ở cấp chính sách đã liên tục được củng cố qua nhiều thập niên, nhưng cần lưu ý rằng các cuộc khảo sát lịch sử cho thấy quan điểm công chúng Mỹ từng dao động nhiều lần trong quá khứ.
Ngày nay, ông Dennis Ross – người từng giúp đàm phán Hiệp định Oslo dưới thời Tổng thống Bill Clinton – cho biết quan điểm của người Mỹ về Israel ngày càng ăn sâu vào những chia rẽ chính trị sắc nét ở Mỹ.
"Phần lớn người theo Đảng Dân chủ nhìn nhận ông Trump rất tiêu cực. Các cuộc thăm dò mới nhất cho thấy [tỉ lệ này là] trên 90%," ông Ross nói.
"Việc phe của Trump ủng hộ Israel có thể tạo ra một hiệu ứng trong nội bộ Đảng Dân chủ, khiến sự chỉ trích Israel gia tăng."
Tuy nhiên, ông Ross vẫn kỳ vọng Mỹ sẽ tiếp tục ủng hộ Israel – qua viện trợ quân sự và quan hệ ngoại giao. Và ông tin rằng nếu cử tri Israel bãi nhiệm thủ tướng hiện tại và thay thế bằng một chính phủ ôn hòa hơn, điều đó có thể xoa dịu phần nào sự bất mãn trong lòng nước Mỹ. Israel sẽ tổ chức một cuộc tổng tuyển cử trước khi tháng 10/2026 kết thúc.
Dưới một chính phủ mới như vậy, ông Ross lập luận, "sẽ không còn sự thúc đẩy cho việc sáp nhập thực tế ở Bờ Tây. Sẽ có thêm nhiều nỗ lực tiếp cận với Đảng Dân chủ và các quan chức của họ."
Những người cho rằng quan hệ song phương đang rạn nứt đặc biệt chú ý đến quan điểm của giới trẻ Mỹ – nhóm có sự thay đổi nhận thức rõ rệt nhất kể từ ngày 7/10/2023.
Là "thế hệ TikTok", nhiều người trẻ Mỹ tiếp cận tin tức về chiến tranh qua mạng xã hội, và con số thương vong dân thường cao trong chiến dịch tấn công Gaza của Israel dường như là nguyên nhân chính dẫn đến sự suy giảm ủng hộ trong giới trẻ Dân chủ và giới theo chủ nghĩa tự do ở Mỹ.
Năm ngoái, 33% người Mỹ dưới 30 tuổi cho biết họ hoàn toàn hoặc phần lớn ủng hộ người Palestine, trong khi chỉ 14% nói như vậy về người Israel, theo một khảo sát do Pew công bố vào tháng Tư. Trong khi đó, người Mỹ lớn tuổi có xu hướng nghiêng về phía Israel nhiều hơn.
Bà Karin Von Hippel – chủ tịch công ty tư vấn an ninh Arden Defence and Security Practice và cựu quan chức Bộ Ngoại giao Mỹ – cũng đồng tình rằng có một sự chia rẽ thế hệ rõ rệt trong quan điểm của người Mỹ về Israel – thậm chí cả trong Quốc hội.
"Những dân biểu trẻ không còn ủng hộ Israel như một phản xạ vô điều kiện nữa," bà nói. "Và tôi cho rằng người trẻ Mỹ, kể cả người Do Thái, không còn ủng hộ Israel giống như thế hệ của cha mẹ."
Tuy nhiên, bà hoài nghi về khả năng điều này sẽ dẫn đến thay đổi đáng kể ở cấp độ chính sách.
Dù nền tảng cử tri của Đảng Dân chủ đang thay đổi, bà cho rằng nhiều ứng viên Dân chủ tiềm năng cho cuộc đua tổng thống năm 2028 vẫn "ủng hộ Israel theo cách truyền thống".
Bà nêu tên bà Gretchen Whitmer, thống đốc bang Michigan, và ông Pete Buttigieg, cựu Bộ trưởng Giao thông, làm ví dụ.
Bà Alexandria Ocasio-Cortez – dân biểu nổi tiếng trên Instagram, người lâu nay ủng hộ quyền của người Palestine thì sao?
Bà Von Hippel thẳng thắn trả lời: "Tôi không nghĩ một kiểu người như Ocasio-Cortez có thể thắng cử vào lúc này."
Vài tuần sau cuộc họp báo của ông Trump và ông Netanyahu tại Nhà Trắng hồi tháng Hai, tôi hỏi ông Jake Sullivan rằng ông nghĩ mối quan hệ Mỹ - Israel sẽ đi về đâu.
Ông cho rằng cả hai quốc gia này đều đang đối mặt với các mối đe dọa nội tại đối với thể chế dân chủ, và chính điều đó sẽ định hình bản chất cũng như mối quan hệ song phương.
"Tôi nghĩ đây gần như không còn là câu hỏi đối ngoại nữa mà là vấn đề nội bộ của cả hai quốc gia – nước Mỹ sẽ đi về đâu, Israel sẽ đi về đâu?" ông nói.
"Câu trả lời cho hai câu hỏi đó sẽ nói cho ta biết về tương lai của mối quan hệ Mỹ - Israel trong 5, 10, 15 năm tới."
