Johnny Lê Nữu Vượng
Già làng
Stonehenge, một trong những di tích cổ đại nổi tiếng nhất thế giới, nằm ở đồng bằng Salisbury, Anh, là minh chứng cho kỹ thuật xây dựng tinh vi của con người thời tiền sử. Công trình này được xây dựng từ khoảng 3000 đến 2000 TCN, trải qua nhiều giai đoạn.
1. Giai đoạn 1 (khoảng 3100-3000 TCN): Một hào đất hình tròn đường kính khoảng 110 m, sâu 1,5 m, rộng 6 m được đào, tạo thành vòng bao ngoài. Đất và phấn trắng từ hào được chất thành bờ cao 2 m. Bên trong, 56 hố Aubrey (đường kính 1 m, sâu 1 m) được đào, có thể dùng để đặt cọc gỗ hoặc đá. Các công cụ chủ yếu là cuốc làm từ gạc hươu và xẻng bằng xương vai động vật.
2. Giai đoạn 2 (khoảng 3000-2500 TCN): Các cột đá nhỏ (bluestones) nặng 2-5 tấn, cao 2-3 m, được dựng lên thành hai vòng tròn đồng tâm. Khoảng 80 khối đá này được vận chuyển từ dãy đồi Preseli, Wales, cách Stonehenge 240 km. Một số nhà khảo cổ cho rằng đá được kéo trên các con lăn gỗ hoặc thuyền qua sông Avon.
3. Giai đoạn 3 (khoảng 2500-2000 TCN): Các cột đá sarsen lớn, nặng 20-50 tấn, cao 4-5 m, được dựng thành vòng tròn ngoài (đường kính 33 m) và hình móng ngựa bên trong. Mỗi cột sarsen được nối bằng các phiến đá ngang (lintel) nặng 5-10 tấn. Các cột được gia công phẳng, liên kết bằng kỹ thuật mộng và lỗ, tương tự thợ mộc hiện đại.
Kỹ thuật xây dựng. Vận chuyển đá:
- Bluestones: Đá nhỏ hơn, được cho là kéo bằng dây thừng làm từ sợi cây gai dầu, trên các con lăn gỗ hoặc xe trượt. Một thí nghiệm năm 2000 cho thấy 20 người có thể kéo khối đá 2 tấn trên mặt phẳng. Nếu dùng thuyền, mỗi thuyền có thể chở 2-3 khối đá qua sông.
- Sarsen: Đá lớn hơn, được khai thác từ Marlborough Downs, cách 32 km. Các nhà khảo cổ ước tính cần 200 người để kéo một khối đá 30 tấn trên con lăn gỗ, với tốc độ 1 km/ngày. Một nghiên cứu năm 2019 chỉ ra rằng xe trượt gỗ giảm ma sát đáng kể, giúp tiết kiệm sức lao động.
- Dựng đá: Các hố sâu 1,5-2 m được đào, đá được kéo vào bằng hệ thống ròng rọc thô sơ và dây thừng. Một đầu hố được đào nghiêng để đá trượt xuống, sau đó dùng đòn bẩy và đối trọng (đá hoặc gỗ) để dựng thẳng. Thí nghiệm năm 1994 tại Stonehenge cho thấy 50 người có thể dựng một cột đá 20 tấn trong 2 ngày.
- Gia công đá: Đá sarsen được đẽo phẳng bằng búa đá cứng (đá dolerite). Các mộng tròn (đường kính 10-15 cm) và lỗ được đục trên đá để liên kết với phiến ngang. Công đoạn này đòi hỏi kỹ năng cao, với hàng nghìn giờ lao động cho mỗi cột.
- Nhân lực: Các nhà khảo cổ ước tính cần 500-1000 người làm việc liên tục trong 10-20 năm để hoàn thành Stonehenge. Một cộng đồng nông nghiệp thời kỳ đó (khoảng 4000 người trong vùng) có thể cung cấp lao động theo mùa.
- Thời gian: Tổng thời gian xây dựng kéo dài 1500 năm, với giai đoạn 3 tiêu tốn nhiều công sức nhất. Một nghiên cứu năm 2010 tính toán rằng việc dựng 30 cột sarsen và 30 phiến ngang cần khoảng 2,5 triệu giờ lao động.
- Công cụ: Ngoài cuốc gạc hươu (khoảng 2000 chiếc được tìm thấy tại khu vực), người cổ đại dùng búa đá, dây thừng, và gỗ đẽo để hỗ trợ vận chuyển và dựng đá.
Stonehenge thể hiện sự hiểu biết về toán học và thiên văn học. Vòng tròn đá được căn chỉnh chính xác với điểm mặt trời mọc vào ngày hạ chí (21/6), sai lệch dưới 1 độ. Các cột đá được bố trí đối xứng, với độ chính xác cao trong việc đào hố và gia công đá. Kỹ thuật mộng-lỗ cho thấy sự phát triển vượt bậc trong xây dựng, tương đương với các nền văn minh cổ đại như Ai Cập hay Lưỡng Hà.
Thách thức và bí ẩn của nó:
- Vận chuyển xa: Việc di chuyển bluestones 240 km vẫn gây tranh cãi. Một giả thuyết cho rằng sông băng đã đưa đá đến gần khu vực, nhưng không có bằng chứng địa chất xác thực.
- Nguồn lực xã hội: Tổ chức lao động quy mô lớn đòi hỏi một xã hội có cấu trúc phức tạp, với lãnh đạo và phân công rõ ràng, điều hiếm thấy ở thời kỳ đồ đá mới.
- Mục đích: Stonehenge có thể là nơi tổ chức nghi lễ, quan sát thiên văn, hoặc chôn cất. Các nhà khảo cổ tìm thấy 63 bộ hài cốt tại khu vực, chủ yếu từ giai đoạn 1.
Stonehenge là kỳ quan kỹ thuật của thời tiền sử, kết hợp sức lao động, kỹ năng, và tri thức thiên văn. Những con số về khối lượng đá, khoảng cách vận chuyển, và thời gian xây dựng cho thấy nỗ lực phi thường của con người cách đây 5000 năm.
Nguồn:
- English Heritage, “Stonehenge: Construction,” https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history-and-stories/building-stonehenge/
- Current Archaeology, “How Was Stonehenge Built?,” https://www.archaeology.co.uk/articles/features/how-was-stonehenge-built.html
- Richards, J., “Stonehenge: The Story So Far,” 2007, trang 80-100.
1. Giai đoạn 1 (khoảng 3100-3000 TCN): Một hào đất hình tròn đường kính khoảng 110 m, sâu 1,5 m, rộng 6 m được đào, tạo thành vòng bao ngoài. Đất và phấn trắng từ hào được chất thành bờ cao 2 m. Bên trong, 56 hố Aubrey (đường kính 1 m, sâu 1 m) được đào, có thể dùng để đặt cọc gỗ hoặc đá. Các công cụ chủ yếu là cuốc làm từ gạc hươu và xẻng bằng xương vai động vật.
2. Giai đoạn 2 (khoảng 3000-2500 TCN): Các cột đá nhỏ (bluestones) nặng 2-5 tấn, cao 2-3 m, được dựng lên thành hai vòng tròn đồng tâm. Khoảng 80 khối đá này được vận chuyển từ dãy đồi Preseli, Wales, cách Stonehenge 240 km. Một số nhà khảo cổ cho rằng đá được kéo trên các con lăn gỗ hoặc thuyền qua sông Avon.
3. Giai đoạn 3 (khoảng 2500-2000 TCN): Các cột đá sarsen lớn, nặng 20-50 tấn, cao 4-5 m, được dựng thành vòng tròn ngoài (đường kính 33 m) và hình móng ngựa bên trong. Mỗi cột sarsen được nối bằng các phiến đá ngang (lintel) nặng 5-10 tấn. Các cột được gia công phẳng, liên kết bằng kỹ thuật mộng và lỗ, tương tự thợ mộc hiện đại.
Kỹ thuật xây dựng. Vận chuyển đá:
- Bluestones: Đá nhỏ hơn, được cho là kéo bằng dây thừng làm từ sợi cây gai dầu, trên các con lăn gỗ hoặc xe trượt. Một thí nghiệm năm 2000 cho thấy 20 người có thể kéo khối đá 2 tấn trên mặt phẳng. Nếu dùng thuyền, mỗi thuyền có thể chở 2-3 khối đá qua sông.
- Sarsen: Đá lớn hơn, được khai thác từ Marlborough Downs, cách 32 km. Các nhà khảo cổ ước tính cần 200 người để kéo một khối đá 30 tấn trên con lăn gỗ, với tốc độ 1 km/ngày. Một nghiên cứu năm 2019 chỉ ra rằng xe trượt gỗ giảm ma sát đáng kể, giúp tiết kiệm sức lao động.
- Dựng đá: Các hố sâu 1,5-2 m được đào, đá được kéo vào bằng hệ thống ròng rọc thô sơ và dây thừng. Một đầu hố được đào nghiêng để đá trượt xuống, sau đó dùng đòn bẩy và đối trọng (đá hoặc gỗ) để dựng thẳng. Thí nghiệm năm 1994 tại Stonehenge cho thấy 50 người có thể dựng một cột đá 20 tấn trong 2 ngày.
- Gia công đá: Đá sarsen được đẽo phẳng bằng búa đá cứng (đá dolerite). Các mộng tròn (đường kính 10-15 cm) và lỗ được đục trên đá để liên kết với phiến ngang. Công đoạn này đòi hỏi kỹ năng cao, với hàng nghìn giờ lao động cho mỗi cột.
- Nhân lực: Các nhà khảo cổ ước tính cần 500-1000 người làm việc liên tục trong 10-20 năm để hoàn thành Stonehenge. Một cộng đồng nông nghiệp thời kỳ đó (khoảng 4000 người trong vùng) có thể cung cấp lao động theo mùa.
- Thời gian: Tổng thời gian xây dựng kéo dài 1500 năm, với giai đoạn 3 tiêu tốn nhiều công sức nhất. Một nghiên cứu năm 2010 tính toán rằng việc dựng 30 cột sarsen và 30 phiến ngang cần khoảng 2,5 triệu giờ lao động.
- Công cụ: Ngoài cuốc gạc hươu (khoảng 2000 chiếc được tìm thấy tại khu vực), người cổ đại dùng búa đá, dây thừng, và gỗ đẽo để hỗ trợ vận chuyển và dựng đá.
Stonehenge thể hiện sự hiểu biết về toán học và thiên văn học. Vòng tròn đá được căn chỉnh chính xác với điểm mặt trời mọc vào ngày hạ chí (21/6), sai lệch dưới 1 độ. Các cột đá được bố trí đối xứng, với độ chính xác cao trong việc đào hố và gia công đá. Kỹ thuật mộng-lỗ cho thấy sự phát triển vượt bậc trong xây dựng, tương đương với các nền văn minh cổ đại như Ai Cập hay Lưỡng Hà.
Thách thức và bí ẩn của nó:
- Vận chuyển xa: Việc di chuyển bluestones 240 km vẫn gây tranh cãi. Một giả thuyết cho rằng sông băng đã đưa đá đến gần khu vực, nhưng không có bằng chứng địa chất xác thực.
- Nguồn lực xã hội: Tổ chức lao động quy mô lớn đòi hỏi một xã hội có cấu trúc phức tạp, với lãnh đạo và phân công rõ ràng, điều hiếm thấy ở thời kỳ đồ đá mới.
- Mục đích: Stonehenge có thể là nơi tổ chức nghi lễ, quan sát thiên văn, hoặc chôn cất. Các nhà khảo cổ tìm thấy 63 bộ hài cốt tại khu vực, chủ yếu từ giai đoạn 1.
Stonehenge là kỳ quan kỹ thuật của thời tiền sử, kết hợp sức lao động, kỹ năng, và tri thức thiên văn. Những con số về khối lượng đá, khoảng cách vận chuyển, và thời gian xây dựng cho thấy nỗ lực phi thường của con người cách đây 5000 năm.
Nguồn:
- English Heritage, “Stonehenge: Construction,” https://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/history-and-stories/building-stonehenge/
- Current Archaeology, “How Was Stonehenge Built?,” https://www.archaeology.co.uk/articles/features/how-was-stonehenge-built.html
- Richards, J., “Stonehenge: The Story So Far,” 2007, trang 80-100.
