Sự khác biệt giữa việc các nước sử dụng “tỉnh” hay “hạt” (hoặc các đơn vị hành chính tương tự) để chia vùng lãnh thổ chủ yếu bắt nguồn từ lịch sử, văn hóa, ngôn ngữ và cách tổ chức chính trị của từng quốc gia. Dưới đây là một số nguyên nhân chính:
1. Nguồn gốc lịch sử và ngôn ngữ
“Tỉnh” (Province): Từ “tỉnh” bắt nguồn từ tiếng Latinh “provincia”, được dùng trong Đế quốc La Mã để chỉ các vùng đất ngoài Italy do Rome kiểm soát. Các nước chịu ảnh hưởng từ văn hóa La Mã hoặc thuộc địa của các đế quốc châu Âu (như Pháp, Tây Ban Nha) thường sử dụng khái niệm “tỉnh”. Ví dụ:
Việt Nam dùng “tỉnh” do ảnh hưởng từ hệ thống hành chính Trung Quốc (thời phong kiến gọi là “tỉnh”) kết hợp với mô hình thuộc địa Pháp.
Canada có “province” vì thừa hưởng hệ thống từ Anh và Pháp.
“Hạt” (County): Từ “county” xuất phát từ tiếng Pháp cổ “comté” (liên quan đến bá tước - “count”), được dùng trong thời Trung Cổ ở Anh để chỉ vùng đất do một lãnh chúa quản lý. Các nước chịu ảnh hưởng từ Anh (như Mỹ, Ireland) thường dùng “county”. Ví dụ:
Mỹ dùng “county” vì thừa hưởng hệ thống hành chính từ Anh thời thuộc địa.
Anh vẫn giữ “county” như một đơn vị truyền thống (ví dụ: Yorkshire, Kent).
2. Mô hình tổ chức chính trị
Tỉnh: Thường xuất hiện trong các quốc gia có hệ thống tập trung cao độ hoặc liên bang mềm, nơi các đơn vị hành chính lớn được chính phủ trung ương quản lý chặt chẽ. Tỉnh thường có diện tích lớn hơn và quyền tự trị nhất định (như ở Trung Quốc, Việt Nam, Thái Lan).
Hạt: Thường phổ biến ở các nước theo mô hình phân quyền địa phương mạnh hơn, như ở Mỹ, nơi “county” đóng vai trò trung gian giữa bang (state) và thành phố/thị trấn, với chính quyền địa phương có quyền tự quản lý nhiều vấn đề (thuế, giáo dục, cảnh sát).
3. Quy mô và chức năng
Tỉnh: Thường là đơn vị hành chính cấp cao nhất dưới quốc gia, quản lý nhiều thành phố, huyện nhỏ hơn. Ví dụ, ở Việt Nam, tỉnh bao gồm các huyện, thị xã, thành phố trực thuộc tỉnh.
Hạt: Thường nhỏ hơn tỉnh, đôi khi chỉ là một phần của bang hoặc tỉnh, tập trung vào quản lý địa phương cụ thể hơn (như ở Mỹ, county nằm dưới state).
