Tony Lâm, người tạo ảnh hưởng đầu tiên ở Little Saigon

Tony Lam, former Westminster City Council member and the first Vietnamese American to win political office in the U.S., continues to be an influencer in his community.
(Jason Armond / Los Angeles Times)
Chiếc bàn đã sẵn sàng, và ông Tony Lâm ngồi vào, chuẩn bị đánh mạt chược. Ông đến đây một tuần bốn lần để tham dự một việc mà ông cho rằng làm cho “tâm trí thoải mái.”


Hôm đó, ngồi trong nhà con gái, ông chơi mạt chược với vợ, con rể, và cháu ngoại.

Và ông đã sẵn sàng.

Từng người một bắt đầu chơi.

Ông Tony Lâm im lặng, nhưng có khi cười phá lên, và rồi tiếng chuông điện thoại di động của ông vang lên.

Người tạo ảnh hưởng đầu tiên ở Little Saigon được mời tham dự một sự kiện – trong hàng chục sự kiện mỗi năm – đánh dấu sự kiện cộng đồng người Việt tị nạn tại Hoa Kỳ.

Ông thắng trong vòng 11 phút. Không gì có vẻ làm ông nao núng. Nhưng khi chuẩn bị chơi tiếp, chuông điện thoại lại reo. Lần này, ông được mời đi uống cà phê và tham dự một buổi khai trương doanh nghiệp.

Ông Tony Lâm, 88 tuổi, là một nhân vật nổi trội ở vùng Little Saigon của Orange County trong nhiều thập niên, và chính sự đắc cử của ông vào Hội Đồng Thành Phố Westminster năm 1992 – dân cử gốc Việt đầu tiên tại Hoa Kỳ – tạo cho ông vị thế đó. Sau 10 năm, ông tuyên bố giã từ chính trị, nhưng các hoạt động của ông sau đó, ngay cả khi đã bước qua tuổi 80, giúp tạo ra một loạt các sinh hoạt chính trị và sự nổi bật về văn hóa ở miền Nam California.

Hôm 30 Tháng Tư vừa qua, ngày tưởng niệm Sài Gòn thất thủ 50 năm về trước, cộng đồng Việt Nam của ông được chú ý rất nhiều, vì nhiều cơ quan truyền thông viết về sự lớn mạnh và ảnh hưởng của cộng đồng này ở miền Nam California. Tại Orange County, theo thống kê dân số năm 2020, có gần 242,000 người Việt cư ngụ. Hiện nay, có nhiều nghị viên và thị trưởng trong các hội đồng thành phố Westminster – nơi xuất phát của Little Saigon nguyên thủy – Fountain Valley, Garden Grove, và Santa Ana.

“Ông ấy là một phần của một làn sóng người làm thay đổi California,” ông Jeffrey Brody, cựu giáo sư đại học Cal State Fullerton, người đang viết về lịch sử nguyên thủy của Little Saigon, nói. “Lý do mà người ta chú ý đến nhóm người này, đặc biệt ở địa phương, là bởi vì cộng đồng đã đầu tư vào việc thiết lập các nhóm cử tri thực thi dân chủ.”
Ông Tony Lâm chính là người bắt đầu – tạo ra những cơ hội, gặt hái kết quả, tìm cách giải quyết các tranh cãi đe dọa làm bất ổn cộng đồng của ông – và ông vẫn còn tham dự nhiều sự kiện cộng đồng – một nhắc nhở cho thấy vai trò tiên phong của ông chưa bị quên lãng.

Ông Tony Lâm sinh ra và lớn lên ở miền Bắc Việt Nam, di cư vào Nam khi đất nước bị chia đôi. Tại miền Nam, ông làm nhiều việc khác nhau, và có dịp tiếp xúc với các doanh gia và nhà ngoại giao Mỹ. Lúc 28 tuổi, ông hợp tác với anh trai của mình, ông Dean, điều hành công ty Lam Brothers Corp. Họ là nhà thầu độc lập phụ trách chở đạn dược, sản xuất phụ tùng cho cho quân đội ở Vịnh Cam Ranh, một trong những hải cảng bận rộn nhất thế giới lúc đó. Ông Tony Lâm học tiếng Anh khi ông phục vụ trong Hải Quân VNCH, và sau đó, qua những quen biết trong công việc, ông và vợ cùng sáu người con đáp được một chuyến bay ra khỏi quê hương họ trước khi Sài Gòn rơi vào tay Cộng Quân.

Ông kể ông có giúp một số người di tản. Sau đó, các giới chức Mỹ đưa ông tới đảo Guam, nơi ông “trợ giúp những người mới tới.” Sau ba tháng, ông cùng gia đình bay tới căn cứ Camp Pendleton, California, nơi tạm cư của nhiều người Việt tị nạn. Ông Tony Lâm, lúc đó 37 tuổi, cùng vợ, ba con trai và ba con gái, sống trong trại.

Rồi ông ghi danh làm điều phối viên của trại, cố gắng giúp hàng ngàn đồng hương mới tới, mang theo cả trẻ em, ổn định cuộc sống mới. Cuối cùng, ông tìm được một nhà bảo trợ “và chúng tôi phải bắt đầu cuộc sống lại từ đầu,” ông nhớ lại. Sau đó, gia đình ông có qua Florida sống một thời gian ngắn, trước khi trở lại miền Tây Hoa Kỳ, và mướn một căn hộ ở Huntington Beach.

Hồi còn ở Việt Nam, ông làm chủ ba công ty. Ở Orange County, ông làm việc ở cây xăng, rồi sau đó là quản đốc giao nhận hàng cho một công ty sản xuất bom thực hành cho Hải Quân Mỹ.

“Thật là mỉa mai,” ông Tony Lâm nói, vì lúc đó ông mới vừa thoát ra khỏi vùng chiến tranh được ba tháng.

Vợ ông tìm được một việc làm, đánh bóng đàn guitar. Khi ông đón vợ ông sau ngày làm việc đầu tiên, ông nói ông không thể nhận ra bà ngay, vì đầu bà đầy bụi. Thế là ông bật khóc.

Vào cuối năm 1980, có khoảng 20,000 người tị nạn cư ngụ tại Orange County. Cũng giống như trước đây, họ chạy trốn chế độ ********, và hầu hết chọn Orange County vì có họ hàng ở đây. Danh’s Pharmacy, tiệm thuốc tây đầu tiên do người Việt làm chủ trong khu vực, khai trương năm 1978 ở Westminster, một thành phố nhanh chóng phát triển nhờ cộng đồng di dân, với nhiều chợ, tiệm phở, tiệm nữ trang, và tiệm bánh mọc lên.

1. (Courtesy of the Lam family) 2. The Lam family in 1975. (Courtesy of the Lam family)

Ông Tony Lâm sau đó mở một tiệm bán bảo hiểm và một doanh nghiệp xuất nhập cảng, và đến năm 1984, ông mở nhà hàng Viễn Đông ở Garden Grove, một nơi nhanh chóng được mọi người biết đến.

Rồi cộng đồng Little Saigon mở rộng ra các thành phố xung quanh, và trong thập niên 1980, nhà hàng, quán cà phê, tiệm vải, chợ, bắt đầu thu hút sự chú ý khắp California. Chợ 99 Ranch Market đầu tiên mở ra ở Westminster năm 1984.

Năm 1985, khi trận động đất 8.0 độ Richter xảy ra tại Mexico City, làm thiệt mạng gần 10,000 người, ông Tony Lâm tổ chức một cuộc gây quỹ. Ông là một trong những người sáng lập Phòng Thương Mại Việt Mỹ và câu lạc bộ Vietnamese American Lions Club ở Westminster. Là một người tuân thủ lập pháp và bảo thủ, ông theo đảng Cộng Hòa.

Bà Hợp, người bạn đời của ông 64 năm qua, nói rằng ông luôn “hướng về tương lai nhưng không quên quá khứ. Ông biết và ông nhớ điều này.” Ông cũng là một trong những người đầu tiên tổ chức Hội Chợ Tết – và bây giờ trở thành một trong những sự kiện lớn nhất của người Việt hải ngoại. Ông vẫn tiếp tục điều hành doanh nghiệp của mình, và được bổ nhiệm làm thành viên Ủy Ban Giao Thông Westminster năm 1989.

Ngoài ra, “ông làm bạn với các gia đình người Mỹ trắng, gia đình người Mexico, và tất cả những ai mà ông tiếp xúc,” ông Brody nói. Khi ứng cử nghị viên thành phố, “để chiến thắng, ông phải có sự ủng hộ của người bản xứ, người gốc Latin, cũng như người gốc Á.”

Cô Cathy Lâm, con gái ông, nói: “Khi có chuyện gì cần làm, cha tôi không bao giờ lưỡng lự. Phục vụ cộng đồng, đối với ông, là bao gồm mọi ý kiến khi đưa ra một quyết định để giải quyết các vấn đề.”

Cộng đồng của ông gắn bó với nhau qua gia đình, truyền thống, và tinh thần chống Cộng mạnh mẽ – một vấn đề, mà trong vài năm, gây ra một cuộc tranh cãi, che phủ sự thay đổi quan điểm chính trị ở Little Saigon.

Năm 1994, Hoa Kỳ bỏ cấm vận thương mại đối với Việt Nam, và thiết lập quan hệ ngoại giao một năm sau. Những cư dân lâu năm của Little Saigon nổi giận và tổ chức nhiều cuộc biểu tình chống Cộng. Tuy nhiên, sự tức giận này không phải là khắp nơi, bằng chứng là một vài doanh nghiệp nhận thấy đây là cơ hội để họ mở rộng thị trường bằng cách kinh doanh tại Việt Nam.
Vài năm sau, vào Tháng Giêng, 1999, ông Trần Văn Trường trưng một lá cờ ******** và hình ông Hồ Chí Minh trong tiệm ở trên đường Bolsa, được coi là con đường chính của Little Saigon. Thế là cộng đồng phản đối ngay lập tức.

Ngày 21 Tháng Giêng, 1999, một chánh án Orange County tạm thời ra lệnh ông Trường không được trưng hai vật này, nhưng vào ngày 10 Tháng Hai, bà chánh án này lại thay đổi quyết định, nói rằng lá cờ và tấm hình là một hình thức tự do ngôn luận, được Hiến Pháp bảo vệ. Cuộc biểu tình kéo dài 53 ngày đêm. Có lúc, số người biểu tình lên đến khoảng 15,000.

Ông Tony Lâm không tham gia biểu tình. Ông nói ông hiểu sự giận dữ của mọi người, nhưng ông Richard D. Jones, luật sư thành phố, nói ông và các giới chức Westminster không được tham gia. Họ phải trung dung để tránh bị thưa kiện.

Vì không thấy ông xuất hiện, một số người biểu tình đến phản đối trước nhà hàng của ông trong 73 ngày. Ông bị gọi là “thân Cộng” và bị đối thủ chính trị nói xấu. Ông thuê một luật sư để tìm cách chấm dứt biểu tình trước nhà hàng. Trong một buổi họp Hội Đồng Thành Phố vào Tháng Hai, ông nói “ông rất buồn, không biết phải làm sao.” Năm 2002, ông từ giã chính trường.

Đó là thử thách lớn nhất trong sự nghiệp chính trị của ông, ông Tony Lâm nói, nhớ lại những gì ông cố gắng cân bằng giữa sự trung thành của ông với cộng đồng Việt Nam và quyền lợi của thành phố.

Trong thời kỳ hỗn loạn này, một số thành viên trẻ trong cộng đồng Việt Nam, những người thắc mắc là tại sao họ bị gạt ra rìa trong cấu trúc chính trị địa phương, bắt đầu tham gia vào cuộc đối thoại.

Luật Sư Nguyễn Quốc Lân, người mới ra trường được ba năm lúc đó, tham gia vào việc “thương thuyết với thành phố để cuộc biểu tình được tiếp tục” bên ngoài tiệm của ông Trường. “Không lâu sau, chúng tôi nhận ra, để được những người điều hành chính quyền tôn trọng và lắng nghe, chúng tôi phải ‘ngồi cùng bàn với họ.’ Thế là chúng tôi bắt đầu năng động hơn trong chính trường,” ông Lân nói.

Luật Sư Lân, cùng với Luật Sư Trần Thái Văn, người Việt đầu tiên đắc cử nghị viên Garden Grove vào năm 2000, mô tả phong trào này là “nắm lấy quyền lực chính trị.” Họ kêu gọi tình nguyện viên, mở ra những buổi ghi danh đi bầu, mỗi khi có bầu cử. Các buổi ghi danh cử tri thường cung cấp cho người tham gia Coke, bánh mì, kèm theo âm nhạc với những bài nói về thuyền nhân rất phổ biến lúc đó. Buổi vận động ghi danh đầu tiên, có tên “Rock N Vote,” tổ chức tại đại học UC Irvine và các công viên, với một điểm bất biến – có người thông dịch tại chỗ các tài liệu bằng tiếng Anh sang tiếng Việt.
Đây là cách thiết lập quyền lực chính trị,” ông Brody nói. “Không có người khuyến khích họ tham gia chính trường, người Việt Nam tự tổ chức lấy và biến thành một khối cử tri, từ dó, người ta thấy nhiều người Việt ứng cử cho mọi vị trí.”

Năm 1975, khi người Việt đến Mỹ, cô Cathy Lâm nói, “chúng tôi chỉ lo kiếm ăn ngày ba bữa. Sau nhiều năm, khi con cháu chúng tôi lớn lên, thì tất cả chúng tôi hiểu hơn về lịch sử Hoa Kỳ – Đạo Luật Dân Quyền, Đạo Luật Nước Sạch, Đạo Luật Bảo Hiểm Y Tế Cho Người Nghèo, EPA có nghĩa là gì – chúng tôi trở nên ít bảo thủ hơn, và trung dung một chút. Cuối cùng, cộng đồng thấy họ làm ra tiền. Họ phải đóng góp trở lại bằng cách tham gia nhiều hơn vào chính trị.”

Ngày nay, Orange County có ít nhất 24 dân cử gốc Việt ở cấp thành phố, quận hạt, trong các học khu, đặc khu thủy cục, đặc khu vệ sinh, và tòa thượng thẩm. Ông Trí Tạ, thị trưởng gốc Việt đầu tiên của Westminster, hiện là dân biểu tiểu bang California. Năm ngoái, Luật Sư Derek Trần trở thành người gốc Việt đầu tiên ở California được bầu làm dân biểu liên bang, đại diện Địa Hạt 45.

Dân Biểu Derek Trần gặp ông Tony Lâm tại lễ tuyên thệ nhậm chức của mình hồi Tháng Mười Hai. “Tôi biết tên ông từ rất lâu,” ông Derek Trần, người thắng bà Michelle Steel, một người Cộng Hòa “thứ thiệt,” trong cuộc bầu cử rất cam go, nói. “Con gái ông và cháu ngoại ông đi bộ gõ cửa nhà cử tri cho tôi, giúp tôi thắng cử. Không có người như ông, tôi không thể nào thắng cuộc bầu cử đó. Ông thật sự là người mở đường cho chúng tôi.”

Tại buổi tuyên thệ đó, ông Tony Lâm nhiều lần kéo ông Derek Trần ra và nói ông tự hào như thế nào về vị luật sư trẻ, và vị tân dân biểu liên bang nói thêm rằng: “Điều đó làm tôi vô cùng sung sướng khi nghe một ai đó như ông nói như vậy.”
Bà Terry Rains, một nhà hoạt động cộng đồng, người mở trang Facebook tên là “Westminster Buzz Facebook” và là người thường xuyên tham dự các buổi họp Hội Đồng Thành Phố từ năm 2019, nói bà mong có nhiều người như ông Tony Lâm đắc cử, “chứ không phải người như ông Andrew Đỗ.”

Hồi Tháng Mười năm ngoái, ông Andrew Đỗ, cựu giám sát viên Orange County, nhận tội trong vụ “rót” hơn $10 triệu tiền của liên bang hỗ trợ COVID-19 vào một tổ chức bất vụ lợi có liên quan đến con gái của ông. Ông nhận hối lộ hơn $550,000 trong số tiền đáng lẽ được dùng để cung cấp bữa ăn cho người cao niên vùng Little Saigon – gây một cú sốc trong chính giới ở quận hạt.

Ông Tony Lâm gọi đó là một “bi kịch,” nhưng điện thoại của ông vẫn kêu khi một người định ra ứng cử gọi ông, hẹn gặp ông để xin cố vấn, xin ông ủng hộ, hoặc xin ông đóng góp tài chính. Ông “vẫn là một trong những người tạo ảnh hưởng đầu tiên ở Little Saigon,” Luật Sư Trần Thái Văn, người gốc Việt đầu tiên đắc cử dân biểu tiểu bang California, nói. “Ông là một niềm khích lệ vì ông nói thẳng và thật sự là con người của ông.”

“Tôi muốn giúp tất cả,” ông Tony Lâm nói, tại một buổi đổi tên một công viên thành “Tony Lam Park.” “Đó là cách tôi làm việc.”