xB0SS
Pần cùng đạo tặc
Dịch từ The Economist 22/5/2025
Năm mươi năm trước, những người Mỹ cuối cùng đã được sơ tán khỏi Sài Gòn, để lại một đất nước bị chiến tranh tàn phá và nghèo đói. Ngày nay, Sài Gòn, được đổi tên thành Thành phố Hồ Chí Minh, là một đô thị với hơn 9 triệu người, đầy những tòa nhà chọc trời và những thương hiệu hào nhoáng. Bạn có thể nghĩ rằng đây là thời điểm để ăn mừng chiến thắng của Việt Nam: xóa bỏ tình trạng đói nghèo nghiêm trọng; xếp hạng là một trong mười quốc gia xuất khẩu hàng đầu sang Hoa Kỳ; vai trò là trung tâm sản xuất cho các công ty như Apple và Samsung. Trên thực tế, Việt Nam đang gặp khó khăn. Để tránh điều đó - và cho thấy liệu các nền kinh tế mới nổi có thể vẫn tham gia vào thế giới phát triển hay không - Việt Nam sẽ cần phải tạo ra một phép màu thứ hai. Việt Nam phải tìm ra những cách mới để làm giàu bất chấp chiến tranh thương mại, và người đàn ông cứng rắn nắm quyền phải biến mình thành một nhà cải cách.
Người đàn ông đó, Tô Lâm, không hẳn là Margaret Thatcher. Ông đã nổi lên trở thành ông chủ của Đảng Cộng-sản từ nhà nước an ninh vào năm ngoái sau một cuộc đấu tranh giành quyền lực. Tuy nhiên, ông vẫn nhận ra rằng công thức của đất nước mình sắp không còn hiệu quả nữa. Nó được tạo ra vào những năm 1980 trong các cải cách đổi mới mở cửa nền kinh tế cho thương mại và các công ty tư nhân. Những thay đổi này, cùng với lao động giá rẻ và ổn định chính trị, đã biến Việt Nam thành một lựa chọn thay thế cho Trung Quốc. Quốc gia này đã thu hút 230 tỷ đô la đầu tư đa quốc gia và trở thành một gã khổng lồ lắp ráp điện tử. Các công ty Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và phương Tây đều điều hành các nhà máy tại đây. Trong thập kỷ qua, Việt Nam đã tăng trưởng với tốc độ kép hàng năm là 6%, nhanh hơn Ấn Độ và Trung Quốc.
Vấn đề cấp bách là chiến tranh thương mại. Việt Nam rất giỏi xuất khẩu đến nỗi hiện có thặng dư thương mại lớn thứ năm với Hoa Kỳ. Mối đe dọa đánh thuế 46% của Tổng thống Donald Trump có thể được đàm phán giảm xuống: Việt Nam đã khéo léo đưa ra cho chính quyền một túi quà để làm hài lòng tổng thống và các đồng minh của ông, bao gồm một thỏa thuận cho SpaceX và việc mua máy bay Boeing. Vào ngày 21 tháng 5, Eric Trump, con trai của tổng thống, đã khởi công xây dựng một khu nghỉ dưỡng của Trump tại Việt Nam mà ông cho biết sẽ "làm mọi người kinh ngạc".
Nhưng ngay cả mức thuế suất giảm cũng sẽ là cơn ác mộng đối với Việt Nam. Việt Nam đã mất đi sức cạnh tranh khi tiền lương nhà máy tăng cao hơn so với Ấn Độ, Indonesia và Thái Lan. Và nếu, như cái giá của một thỏa thuận, Mỹ gây sức ép buộc Việt Nam thanh trừng nền kinh tế của mình khỏi các đầu vào, công nghệ và vốn của Trung Quốc, điều đó sẽ làm đảo lộn hành động cân bằng địa chính trị tinh tế mà họ đã thực hiện rất tốt. Giống như nhiều quốc gia châu Á khác, họ muốn phòng ngừa giữa một nước Mỹ không đáng tin cậy và một Trung Quốc hay bắt nạt, mặc dù là một quốc gia cộng-sản, nhưng từ lâu đã là đối thủ và hiện đang tranh chấp yêu sách của Việt Nam đối với vùng biển ven bờ và các đảo san hô. Cuộc khủng hoảng thương mại và địa chính trị đang diễn ra khi dân số già đi và trong bối cảnh tác hại môi trường ngày càng gia tăng, từ việc đất mặt mỏng đi ở Đồng bằng sông Cửu Long đến không khí ngột ngạt vì than.
Ông Lâm đã tạo dựng tên tuổi của mình bằng cách chỉ đạo một cuộc thanh trừng tham nhũng được gọi là "lò nung rực lửa". Bây giờ ông phải đốt cháy mô hình kinh tế cũ của Việt Nam. Ông đã đặt kỳ vọng lên cao ngất ngưởng khi tuyên bố "kỷ nguyên trỗi dậy của quốc gia" và đặt mục tiêu tăng trưởng hai chữ số vào năm 2030. Ông cũng đã đưa ra những thông báo hào nhoáng, bao gồm tăng gấp bốn lần ngân sách khoa học và công nghệ và đặt mục tiêu kiếm được 100 tỷ đô la một năm từ chất bán dẫn vào năm 2050. Nhưng để tránh trì trệ, ông Lam cần phải tiến xa hơn, đối mặt với những vấn đề cố hữu mà các nước đang phát triển khác cũng phải đối mặt khi chiến lược xuất khẩu để làm giàu trở nên khó khăn hơn.
Phép màu tăng trưởng của Việt Nam tập trung xung quanh một vài hòn đảo hiện đại. Các công ty đa quốc gia lớn điều hành các nhà máy khổng lồ để xuất khẩu, sử dụng lao động địa phương. Nhưng họ chủ yếu mua đầu vào ở nước ngoài và tạo ra ít tác động lan tỏa cho phần còn lại của nền kinh tế. Đây là lý do tại sao Việt Nam không thể tăng tỷ trọng giá trị xuất khẩu được thêm vào trong nước. Một số ít tập đoàn có mối quan hệ chính trị thống trị bất động sản và ngân hàng, trong số các ngành công nghiệp khác. Chưa có công ty nào có khả năng cạnh tranh toàn cầu, bao gồm cả VinFast, công ty đang thua lỗ muốn bắt chước Tesla của Việt Nam, một phần của tập đoàn lớn nhất, Vingroup. Trong khi đó, các doanh nghiệp nhà nước vụng về vẫn điều hành các ngành công nghiệp từ năng lượng đến viễn thông.
Để lan tỏa sự thịnh vượng, ông Lâm cần phải tạo sân chơi bình đẳng cho các công ty nhỏ hơn và những người mới tham gia. Điều đó có nghĩa là phải xóa bỏ chế độ cấp phép gây hoang mang và cho phép tín dụng chảy vào các công ty nhỏ bằng cách làm rung chuyển ngành ngân hàng dễ bị tham nhũng. Luật được ban hành trong tháng này bãi bỏ thuế đối với các công ty hộ gia đình và tăng cường bảo vệ pháp lý cho các doanh nhân. Đó là một bước đi đúng hướng, nhưng ông Lam cũng cần giải phóng các trường đại học để các ý tưởng dễ dàng hơn và các sáng kiến phát triển mạnh mẽ.
Đây là nơi rủi ro trở nên lớn. Người dân Việt Nam chắc chắn sẽ được hưởng lợi từ một hệ thống chính trị tự do hơn. Nhưng mặc dù điều đó cũng có thể giúp phát triển, Trung Quốc đã chứng minh rằng điều đó có thể không cần thiết - ít nhất là không phải ngay lập tức. Điều quan trọng là phải đối mặt với các nhóm lợi ích quyền lực đang chiếm dụng các nguồn tài nguyên khan hiếm. Một khởi đầu tốt sẽ là buộc các nhà tài phiệt phải cạnh tranh quốc tế hoặc mất đi sự hỗ trợ của nhà nước, như Hàn Quốc đã làm với các tập đoàn tài phiệt của mình. Thông thường, họ được bảo vệ bởi những người thân cận và bạn bè trong bộ máy nhà nước và Đảng Cộng-sản. Đáng khích lệ là ông Lam đã bắt đầu một cuộc cải tổ nhà nước với nhiều rủi ro, bao gồm cả việc sa thải 100.000 công chức. Ông cũng đang giảm một nửa số tỉnh trong một quốc gia mà các khu vực đã tài trợ cho các phe phái mạnh mẽ trong đảng. Và ông đang bãi bỏ một số bộ. Tất cả những điều này sẽ hiện đại hóa bộ máy quan liêu, nhưng đó cũng là một cách tuyệt vời để tạo ra kẻ thù.
Thế tiến thoái lưỡng nan của nhà độc tài
Mối nguy hiểm là, giống như Tập Cận Bình ở Trung Quốc, ông Lam tập trung quyền lực để đổi mới hệ thống—nhưng trong quá trình đó, ông lại duy trì một nền văn hóa sợ hãi và tôn trọng làm suy yếu các cải cách của mình. Nếu ông Lam thất bại, Việt Nam sẽ trở thành một trung tâm sản xuất giá trị gia tăng thấp đã bỏ lỡ thời cơ. Nhưng nếu ông thành công, một cuộc đổi mới thứ hai sẽ đưa 100 triệu người Việt Nam vào thế giới phát triển, tạo ra một động lực tăng trưởng khác của châu Á và khiến Việt Nam ít có khả năng rơi vào phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc. Đây là cơ hội cuối cùng tốt nhất để Việt Nam trở nên giàu có trước khi già đi. Số phận của Việt Nam nằm trong tay ông Lam, nhà cải cách ít có khả năng thành công nhất nhưng lại có hậu quả nhất của châu Á.
The man with a plan for Vietnam
A Communist Party hard man has to rescue Asia’s great success story
.png "Sex :vozvn (21):"){kind=icon}
